เร่งสร้างสำนึก“คัดแยกขยะ”
สู้วิกฤติ"มลพิษซากไฮเทค”พุ่ง

โดย สิทธิชัย นครวิลัย

         ปัญหา “ขยะไฮเทค” หรือขยะอิเล็กทรอนิกส์ ถูกจัดให้เป็น “วาระแห่งชาติ” ที่รัฐบาลต้องเร่งแก้ไข โดยหนึ่งในมาตรการที่เข้ามาช่วยแก้ปัญหาดังกล่าวคือการตรากฎหมายเพื่อเป็นเครื่องมือให้เจ้าหน้าที่รัฐ รวมทั้งเอกชน และประชาชน เข้ามามีส่วนร่วมรับผิดชอบ

         ล่าสุดคณะรัฐมนตรี (ครม.) ได้เห็นชอบผ่าน ร่าง พระราชบัญญัติ (พ.ร.บ.) การจัดการซากผลิตภัณฑ์เครื่องใช้ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์และซากผลิตภัณฑ์อื่น พ.ศ. .... ตามที่ กรมควบคุมมลพิษ (คพ.) กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เสนอ ทำให้กระบวนการพิจารณามีความคืบหน้าไปอีกขั้นหนึ่ง

         แต่เนื่องจากประชาชนส่วนใหญ่ยังไม่ตระหนักถึงอันตรายจากขยะอิเล็กทรอนิกส์และความสำคัญของร่างกฎหมายดังกล่าว เมื่อเร็วๆ นี้ สถาบันวิจัยสภาวะแวดล้อม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และกรมควบคุมมลพิษ จึงจัดเสวนาวิชาการ“ขยะอิเล็กทรอนิกส์ จัดการอย่างไรให้ปลอดภัย” เพื่อสร้างความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับการจัดการขยะอิเล็กทรอนิกส์

         นางสาวสุจิตรา วาสนาดำรงดี นักวิชาการผู้เชี่ยวชาญด้านการจัดการขยะอิเล็กทรอนิกส์ สถาบันวิจัยสภาวะแวดล้อม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย บอกว่า ทุกวันนี้เครื่องใช้ไฟฟ้าและอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ต่างๆ มีราคาถูกและยังมีเทคโนโลยีที่ทันสมัยเพื่อสร้างความสะดวกสบายในชีวิตประจำวัน ทำให้ผู้บริโภคซื้อหามาใช้สอยได้ง่าย

         ประกอบกับกลยุทธ์การตลาดที่ต้องการให้ขายสินค้าได้มาก ทำให้ราคาสินค้าถูก พฤติกรรมการบริโภคจึงเปลี่ยนไป จากที่เคยพยายามซ่อมแซมเครื่องใช้ไฟฟ้าจนกว่าจะใช้การไม่ได้จริงๆ จึงจะเปลี่ยน กลับกลายเป็นพฤติกรรมเลือกซื้อของใหม่มาแทนของเดิมที่ชำรุด เพราะค่าซ่อมไม่คุ้มเท่ากับซื้อของใหม่ เครื่องใช้ไฟฟ้าจึงถูกทิ้งกลายเป็นขยะอิเล็กทรอนิกส์มากขึ้น

         แต่จากข้อมูลการวิจัยของสถาบันฯ พบว่า การกำจัดขยะอิเล็กทรอนิกส์ไม่ถูกต้องและก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขภาพและสภาวะแวดล้อม 

         อาจารย์สุจิตรา บอกว่า พ่อค้ารับซื้อของเก่า คือ “คนกลาง” ระหว่างต้นทางที่เป็นขยะจากครัวเรือนและปลายทางที่จะส่งต่อให้โรงงานรีไซเคิล รวมถึงยังเป็นผู้ที่ถอดชิ้นส่วน คัดแยกนำวัสดุที่มีค่ามาขายต่ออีกทอดให้กับโรงงานรีไซเคิล

         นอกจากนี้ยังพบว่าเครื่องใช้ไฟฟ้าเมื่อชำรุดหรือใช้การไม่ได้แล้วคนไทยส่วนใหญ่จะบริจาคให้วัดหรือมูลนิธิเพื่อการกุศล โดยไม่พยายามซ่อมแซม และเมื่อวัดหรือมูลนิธิต่างๆ ไม่สามารถซ่อมแซมสิ่งของเหล่านี้ให้ใช้งานได้ก็จะนำของที่รับบริจาคมาส่งขายต่อให้กับพ่อค้ารับซื้อของเก่า

         “การคัดแยกชิ้นส่วนขยะอิเล็กทรอนิกส์ของพ่อค้ารับซื้อของเก่านั้นไม่ถูกต้อง ก่อให้เกิดมลพิษจากสารโลหะหนักที่รั่วไหล ตกค้างในสิ่งแวดล้อมแล้วหมุนเวียนอยู่ในห่วงโซ่อาหาร และทำให้คนไม่สามารถหลีกเลี่ยงสารพิษเข้าสู่ร่างกายได้” 

         จากปัญหาที่เกิดขึ้นจึงนำแนวคิด “ความรับผิดชอบที่เพิ่มขึ้นของผู้ผลิต” (Extended Producer Responsibility: EPR) มาใช้เป็นหลักการทางนโยบายที่ขยายความรับผิดชอบของผู้ผลิตให้ครอบคลุมตลอดวงจรชีวิตของผลิตภัณฑ์

         “หลักอีพีอาร์นี้มุ่งไปที่การรับคืน การรีไซเคิล และการกำจัดซากผลิตภัณฑ์ ซึ่งผู้ผลิตสามารถออกแบบผลิตภัณฑ์ และมีระบบการกระจายสินค้าที่เอื้ออำนวยต่อการนำทรัพยากรกลับมาใช้ประโยชน์ใหม่ได้มากขึ้น”

         นักวิชาการผู้นี้ ระบุว่า สถิติของสถาบันสภาวะแวดล้อมฯ พบว่า ในปี 2557 ขยะอิเล็กทรอนิกส์ทั่วโลกมีน้ำหนักกว่า 42 ล้านตัน 

         ในจำนวนนี้ เป็นขยะอิเล็กทรอนิกส์ประเภทอุปกรณ์ขนาดเล็ก น้ำหนักมากถึง 13 ล้านตัน เช่น ไดร์เป่าผม เตารีด พัดลม รองลงมาเป็นอุปกรณ์ขนาดใหญ่ เช่น เครื่องซักผ้า เครื่องถ่ายเอกสาร

         ส่วนในทวีปเอเชีย มีขยะอิเล็กทรอนิกส์มากถึง 16 ล้านตัน หรือประมาณ 4 กิโลกรัมต่อคน แต่เมื่อเทียบน้ำหนักขยะต่อประชากรกับทางยุโรปซึ่งมีไม่ต่ำกว่า 15 กิโลกรัมต่อคนแล้วก็ถือว่าน้อยกว่า

         ทว่าที่น่ากังวลคือ ในอนาคตกลุ่มประเทศกำลังพัฒนากำลังจะมีปริมาณขยะอิเล็กทรอนิกส์แซงหน้าประเทศที่พัฒนา 

         โดยในปีนี้พบซากคอมพิวเตอร์ในประเทศที่พัฒนาแล้วมีอัตราการทิ้งสูงกว่าประเทศกำลังพัฒนา แต่ในอีก 3 ปีข้างหน้า คาดว่าประเทศพัฒนาแล้วมีซากคอมพิวเตอร์ประมาณ 200 ล้านเครื่องในอัตราการทิ้งคงที่ เนื่องจากการแข่งขันธุรกิจเกิดภาวะอิ่มตัวของตลาด ขณะที่ประเทศกำลังพัฒนาจะไล่ตามทันและเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ

         “ในอีก 15 ปีข้างหน้า (ปี 2573) คาดว่า ปริมาณซากคอมพิวเตอร์ในประเทศกำลังพัฒนาจะมีประมาณมากถึง 400 ล้านเครื่อง ซึ่งมากกว่าประเทศพัฒนาแล้วถึง 2 เท่า”

         ปริมาณขยะไฮเทคที่คาดว่าจะพุ่งขึ้นอีกหลายเท่าตัวว่าน่าเป็นห่วงแล้ว แต่ถ้ามองต้นตอของปัญหาแล้วกลับทำให้เกิดความหวั่นวิตกมากขึ้น

         นายสินชัย เทียนศิริ เลขาธิการสมาคมสร้างสรรค์ไทย เห็นว่า พฤติกรรมการซื้อ ส่วนใหญ่ใช้เหตุผลของการชอบโดยขาดความรับผิดชอบ จะด้วยฟังก์ชั่นที่สะดวกรวดเร็วขึ้น รูปลักษณ์ทันสมัยขึ้น แต่ไม่นึกถึงว่า สมาร์ทโฟนเครื่องเก่าเมื่อไม่ใช้แล้ว จะทิ้งอย่างไรให้ปลอดภัย

         “เรายังสามารถสร้างจิตสำนึกได้ เห็นได้จากการใช้เวลาถึง 4 ปี เพื่อรณรงค์ให้คนไทยทิ้งขยะลงถัง ในโครงการตาวิเศษ จนทำให้พฤติกรรมของคนไทยไม่ทิ้งขยะเกลื่อนกลาด”

         เขาบอกว่า ประเทศไทยมีถังแยกประเภทขยะให้เลือกทิ้งแล้ว และใช่ว่าคนไทยจะทิ้งขยะลงถังถูกประเภท เช่น องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นทุกเขตในจ.ภูเก็ต มีถังขยะทุกประเภท แต่เมื่อคว่ำถังขยะแห้งจะเจอแต่ขยะเปียก ถังขยะประเภทแก้วจะมีเปลือกผลไม้ เศษถุงพลาสติก 

         อีกข้อสังเกตคือ สีของถังขยะแต่ละประเภทในแต่ละท้องที่ก็ไม่เหมือนกัน นั่นเป็นเพราะคนไทยยังไม่เข้าใจข้อมูลพื้นฐานการคัดแยกขยะ 

         ด้าน นายเพิ่มพงษ์ พุ่มวิเศษ หัวหน้าฝ่ายส่งเสริมสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อม เทศบาลนครนนทบุรี บอกว่า การจัดการขยะอันตรายของเมืองนนทบุรีส่วนใหญ่เป็นหลอดไฟฟ้า ถ่านไฟฉาย กระป๋องสเปรย์ 

         แม้ว่าจะมีสัดส่วนเพียง 0.2% เมื่อเทียบกับสัดส่วนปริมาณขยะทั้งหมดแต่ในรอบ 5 ปีที่ผ่านมา (2553-2557) เทศบาลนครนนทบุรีก็ต้องจ่ายค่ากำจัดขยะไม่ต่ำกว่า 50,000 บาท นอกจากนี้ยังมีปัญหาติดขัดในข้อกฎหมายบางประการ

         “ทุกโรงงานพร้อมให้ความร่วมมือในการร่วมจัดการขยะ แต่เทศบาลไม่มีอำนาจในการออกหนังสือรับรอง ตามที่โรงงานร้องขอ เพื่อนำไปแสดงยืนยันตามข้อบังคับของกรมโรงงานอุตสาหกรรมที่ระบุว่า โรงงานต้องรายงานจำนวนของเสียที่ทิ้งออกไป นับเป็นความซ้ำซ้อนในข้อกฎหมายประการหนึ่ง”   

         ส่วนภาคเอกชน อยากให้มีการชี้แจงกระบวนการรีไซเคิล รวมทั้งรูปแบบการนำซาเล้งเข้าเป็นเครือข่ายในกระบวนการรีไซเคิลให้มีความชัดเจนมากกว่านี้ ซึ่งประเด็นข้อเสนอต่างๆ เหล่านี้กรมควบคุมมลพิษได้รับไปพิจารณาต่อไปฃ

..........ll..........

ที่มา: นสพ.กรุงเทพธุรกิจ ฉบับวันที่ 6 ก.ค.2558