ธรรมทั้งหลายเป็นอนัตตา  อนัตตานั้นท่านแสดงโดยนัย

เป็น ๓  คือบังคับไม่ได้  เช่น ในอนัตตลักขณสูตร พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรง

แสดงว่า  รูป  เวทนา  สัญญา  สังขาร  วิญญาณ  บังคับไม่ได้  เพราะ

บังคับไม่ได้  จึงไม่ใช่ตน  นี้อย่างหนึ่ง

  ธรรมทั้งหลายทั้งที่เป็นสังขตะ ทั้งที่เป็นอสังขตะตามความเป็นจริงไม่ใช่ตน 

ธรรมที่เป็น สังขตะ  ก็คือสิ่งที่ปัจจัยปรุงแต่ง  อันเห็นกันอยู่อันรู้กันอยู่รอบตัว 

ตั้งต้นแต่กายของตนเองก็เป็นสังขตะ  เพราะเกิดมีมาด้วยปัจจัยคือเหตุปรุง

แต่ง  ก็เป็นไปตามลักษณะของสังขตะ  คือความเกิดปรากฏหนึ่ง  ความเสื่อม

สลายปรากฏหนึ่ง  ความแปรปรวนไม่อยู่คงที่ปรากฏหนึ่ง  นี้เป็นลักษณะของ

สังขตะ   ส่วนอสังขตะสิ่งที่ปัจจัยไม่ได้ปรุงแต่ง   ในทางโลกหรือเป็นโลกีย์ 

เป็นส่วนโลก  ก็ได้แก่ต้นเดิม  ของธาตุทั้ง ๔  คือ  ดิน  น้ำ  ไฟ  ลม 

หรือ เติมอากาศช่องว่างอีกหนึ่ง  เป็น ๕, 

    ต้นเดิมของธาตุทั้ง ๔  หรือ ๕,  นี้มีประจำอยู่เสมอในโลก  เมื่อมีโลก 

ก็มีส่วนที่เป็นต้น ของดินน้ำไฟลมอากาศ  เมื่อแสดงอาการออกมาก็เป็นดิน 

เป็นน้ำ  เป็นไฟ  เป็นลม  เป็นอากาศ  ที่บุคคลเห็นอยู่รู้อยู่.

อสังขตะในทางธรรม  ตามทางพิจารณา  ก็ได้แก่ธาตุ รู้  แต่ธาตุรู้ตามลำพัง 

ก็ไม่ปรากฏ  เหมือน ดังไฟที่ไม่ติดเชื้อ  ก็ไม่ปรากฏเป็นดวงเป็นสีเป็นความ

ร้อนที่เกิดจากไฟติดขึ้น

  ธาตุรู้เดิม  ถ้าไม่มีดินน้ำไฟลมอากาศ  ซึ่งเป็นธาตุไม่รู้เข้าประสมก็ไม่

ปรากฏ  ดินน้ำไฟลมอากาศที่เป็นธาตุไม่รู้  เมื่อไม่มีธาตุรู้เข้ามาประสมก็ไม่

เป็นคน  เช่นรูปกายของคนตายก็มีดินน้ำไฟลมอากาศ  แต่ไม่เป็นคน,

แม้เคยเป็นที่รักใคร่  แค่เมื่อไม่มีธาตุรู้เข้าผสม  หรือธาตุรู้พรากออกไป

 รูปกายคือดินน้ำไฟลมอากาศ  กลับเป็นที่กลัวของบุคคลผู้ที่เคยรักกันเสียอีก 

ธาตุรู้นี้แหละเป็น อสังขตะ  ปัจจัยไม่ปรุงแต่ง  ไม่รู้ว่าเกิดขึ้นมีขึ้นแต่ครั้งไร 

พิจารณาดูตัวเราเองที่ยังเป็นอยู่นี้  ธาตุรู้มีมาเมื่อไรก็ตอบเองที่ยังเป็นอยู่นี้ 

ธาตุรู้มีมาเมื่อไรก็ตอบไม่ได้  ไม่มีใครรู้ 

  ทั้งธรรมที่เป็นสังขตะ  ทั้งธรรมที่เป็นอสังขตะ  หรือสังขารและวิสังขารเป็น

อนัตตา  ไม่ใช่ตัวไม่ใช่ตน,  

   เพราะลำพังแต่รูป  เวทนา  สัญญา สังขาร  วิญญาณ  ก็ไม่ใช่ตน, 

ลำพังแต่ธาตุรู้  ก็ไม่ใช่ตน  ธาตุรู้กับดิน  น้ำไฟ ลมอากาศ  ที่ประสมกันเข้า

ตามความเป็นจริง  ก็ไม่ใช้ตน  แต่เพราะบุคคลรู้ผิดจากความจริง  จึงยึดถือ

ว่าเป็นตน  แต่ถึงจะยึดถืออย่างไร  ความจริง  คือไม่ใช่ตนก็ย่อมมีประจำ

อยู่  เมื่อบุคคลพิจารณาดูให้รู้จักธรรม  ทั้งที่เป็นสังขตะหรือเป็นสังขาร

 ทั้งที่เป็นอสังขตะหรือเป็นวิสังขารปราศจากปัจจัยปรุงแต่งให้เห็น

ตามเป็นจริงแล้ว  ก็จะรู้ได้ว่าธรรมทั้งหลายเหล่านั้นไม่ใช่ตน

 คงเป็นผู้รู้ผู้พิจารณา  คงเป็นผู้รู้อยู่.

 ( วชิร.  ๓๙๗-๓๙๙ ).