ศาสนธรรม คือ คำสั่งสอนนั้น 

มีปริยายเป็นอันมาก  กล่าวโดยย่อโดยนัยหนึ่งเป็นสองคือ

 ธรรมอันเป็น สังขตะ  ในที่นี้น่าจะหมายถึงธรรมที่    บุคคลทำอย่างหนึ่ง 

อสังขตะ ในที่นี้น่าจะหมายถึงธรรมที่บุคคลไม่ได้ทำอย่างหนึ่ง 

  สังขตธรรม  ธรรมที่บุคคลทำนั้น  เมื่อกล่าวโดยทั่วไปก็เป็นส่วนที่ดี

ที่เป็นกุศลอย่างหนึ่ง  เป็นส่วนที่ชั่วเป็นอกุศลอย่างหนึ่ง  เป็นส่วนกลาง ๆ ที่

เรียกอัพยากฤตอย่างหนึ่ง  ธรรมอันใดอันบุคลทำทางกาย

ทางวาจา ทางใจ เป็นไปในทางที่ดีทางที่ชอบ  ธรรมอันนั้น ได้ชื่อว่า  เป็น

กุศล  ธรรมอันใดที่บุคคลทำทางกายวาจาใจ  เป็นไปในทางชั่วทางผิด 

ธรรมอันนั้นได้ชื่อว่าเป็นอกุศล  ธรรมอันใดเป็นไปในทาง

กาย วาจา  ใจ  อันไม่จัดว่าเป็นดีเป็นชั่วเพราะเป็นวิบาก  ธรรมอันนั้นได้

ชื่อว่า อัพยากฤต, 

       ธรรมที่เป็นอัพยากฤตจงยกไว้ ธรรมที่เป็นส่วนกุศล  และธรรม

ที่เป็นส่วนอกุศล  ทั้ง ๒ อย่างนี้ไม่ใช่มีที่อื่น  มีที่บุคคล  เพราะบุคคลทำจึง

เกิดขึ้น  บุคคลเมื่อแรกเกิดมายังไม่แสดงว่า  เป็นคนดีหรือเป็นคนชั่ว

เพราะยังไม่ได้ทำอะไร  ต่อเมื่อบุคคลได้ทำดีอย่างไร  ผลที่ดีก็ปรากฏ 

ทำชั่วอย่างไร  ผลที่ขั่วก็ย่อมปรากฏ  เมื่อบุคคลทำกรรมใดประกอบด้วย

ความดีกรรมอันนั้นเป็นกุศล  เมื่อบุคคลทำกรรมใดประกอบด้วยความชั่ว 

กรรมอันนั้นก็เป็นอกุศล 

      พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงบัญญัติธรรมอันนั้นที่บุคคล  ไม่ใช่บัญญัติ

ที่อื่น  เพราะฉะนั้น  บุคคลทุก ๆ คน

ถึงจะเข้าใจว่า  ตนเองเป็นผู้ไม่เกี่ยวข้อง กับธรรม  ธรรมก็ต้องไม่เกี่ยวข้อง

กับตนนั้นเป็นความเข้าใจผิด  เพราะผู้ที่ได้ชื่อว่าเป็นคนแล้ว  จะพ้นจาก

ธรรมที่ดีและธรรมที่ชั่วนั่นไม่ได้เลย  บุคคลต้องทำกิจการ ทางกายบ้าง 

ทางวาจาบ้าง  ทางใจบ้าง  ถ้ากิจการนั้นเป็นส่วนดี  เป็นกุศล

ผลก็เผล็ดปรากฏที่บุคคลให้เป็นดี  ถ้ากิจการนั้นเป็นส่วนชั่วเป็นอกุศล 

ผลก็เผล็ดปรากฏที่บุคคลให้เป็นคนชั่ว  เพราะบุคคลทำดีทำชั่วเช่นนี้ 

ความดีหรือธรรมที่ดี  และความชั่วหรือธรรมที่ชั่ว  จึงเป็นสังขตธรรม 

   ธรรมที่บุคคลต้องปรุงต้องแต่งอยู่ตามธรรมดา  ตั้งแต่ส่วนหยาบที่

เห็นง่าย ๆ  และละเอียดขึ้นไปโดยลำดับบุคคลอยากจะเป็นคนดี  แต่ไม่

ประพฤติธรรมที่ดี  ก็เป็นคนดีไปไม่ได้  บุคคลแม้ไม่อยากเป็นคนดี  แต่เมื่อ

ประพฤติธรรมที่ดีก็คงเป็นคนดีไปตามธรรมนั้นเอง

     สังขตธรรมที่เป็นส่วนดีเป็นกุศลนั้น  เมื่อแยกออกเป็นภูมิเป็นชั้น 

ก็มีประเภทเป็น ๔ คือ 

  ความดีอันตรงกันข้ามกับความชั่ว,

 ที่บุคคลผู้ทำดียังมุ่งยินดีติดอยู่ในกาม  ก็เป็นกามาวจรกุศล,

 ความดีที่บุคคลทำด้วยมุ่งตั้งใจมั่นในอารมณ์อย่างใดอย่างหนึ่ง,

อันเป็นกัมมัฏฐานจนใจแน่นอนมั่นคง กำจัดความฟุ้งซ่านเสียได้

เป็นรูปฌานก็เป็นรูปาวจรกุศล  คุณความดีที่บุคคลทำด้วยความตั้งใจมั่น

ในอารมณ์เดียว  อันละเอียด  จนกว่าจิตนั้นแน่วแน่มั่นคงไม่ฟุ้งซ่าน

 เป็นอรูปฌาน  ก็เป็นอรูปาวจรกุศล  ทั้ง ๓ ประเภทนี้หยาบ

และละเอียดกว่ากันเป็นชั้น ๆ  แต่ถึงเช่นนั้น  ก็ชื่อว่าสังขตะธรรมที่บุคคล

ต้องทำส่วนคุณความดีที่เป็นเครื่องทำลายภพทำลายชาติ  ได้แก่อริยมรรค

ทางดำเนินของพระอริยเจ้า  มีองค์ ๘ ประการ  มีสัมมาทิฏฐิ  ความเห็นชอบ

เป็นข้อต้น  สัมมาสมาธิ  การตั้งใจชอบ  เป็นข้อสุดท้าย

     สัมมาทิฏฐิ  เห็นชอบนั้น  ท่านแสดงไว้ว่ารู้ในทุกข์ รู้ในเหตุให้เกิดทุกข์

 รู้ในความดับทุกข์  รู้ในข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ นี้เป็นสัมมาทิฏฐิ 

ความเห็นชอบเพียงเท่านี้ดูเหมือนว่า  สัมมาทิฏฐิทำจะไม่ยากเท่าไร 

เพราะใคร ๆ  ได้ศึกษาพระพุทธศาสนาก็ย่อมรู้ว่าเป็นทุกข์ 

นี้เป็นเหตุให้เกิดทุกข์ นี้เป็นความดับทุกข์

นี้เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์   

   แต่นั้นเป็นปริยัติธรรมตามที่ท่านแสดง

ไว้  ไม่ใช่ความเห็นที่เกิดปรากฏแน่ชัดแก่ใจเองความเห็นอย่างนั้น

ยังไม่เป็นตัวสัมมาทิฏฐิการพิจารณาอริยสัจ ๔  เพื่อให้เห็นจริง

แต่ยังไม่เห็นจริง  ยังดับตัณหาไม่ได้ 

น่าจะเป็นเพียงแต่ทำสัมมาทิฏฐิเท่านั้น  ยังไม่ใช่สัมมาทิฏฐิ  ต่อเมื่อ

สามารถทำสัมมาทิฏฐิ  ความเห็นชอบแน่ชัดให้ปรากฏขึ้นดับตัณหาได้ไม่

ใช่เพียงกำลังพิจารณาจึงเป็นสัมมาทิฏฐิ  แต่ก็ต้องอาศัยการทำ

สัมมาทิฏฐินั้นแหละเป็นปัจจัย  คือ  ต้องอาศัยการพิจารณาไปให้รู้จักว่า 

   นี้ทุกข์  นี้เหตุเกิดทุกข์  นี้ความดับทุกข์  นี้ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ 

การพิจารณาก็ต้องอาศัยการศึกษาเล่าเรียน  ถ้าบุคคลไม่ศึกษาเล่าเรียน

แล้ว  ก็ไม่ได้รู้ธรรมที่เป็นคำสั่งสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า.  

    เพราะฉะนั้น  เมื่อกล่าวโดยย่อ  การศึกษาเล่าเรียนธรรม  เป็นเบื้องต้น 

และก็ต้องพิจารณาให้รู้เนื้อความทั่วถึง  เมื่อรู้เนื้อความแล้วต้องปฏิบัติตาม 

คือต้องพิจารณาให้เห็นจริง  จนความจริงปรากฏขึ้น การพิจารณาก็ต้อง

พิจารณาสิ่งที่ได้ประสบ  ก็บุคคลได้ประสบอะไรก่อนและประสบอยู่เสมอ 

เมื่อพิจารณาดูก็น่าจะเห็นว่า ประสบกายนี้ก่อน  เมื่อประสบกายอันนี้แล้ว

จึงประสบสิ่งอื่น ๆ อันเนื่องต่อกันไป  กายและสิ่งที่มาประสบกายนั้น 

ก็ล้วนมีความเกิดขึ้นในเบื้องต้น  แล้วก็แปรปรวนไปในที่สุดก็ต้องแตก

สลายไปเหมือนกันหมดแม้สิ่งอื่น ๆ  และยังคงอยู่  แต่เมื่อกายนี้

แตกสลายแล้ว  สิ่งเหล่านั้นก็ไม่เกี่ยวของกับกาย เพราะฉะนั้น  กายนี้แล 

เป็นเบื้องต้นของสิ่งที่ประสบ กายนี้เป็นตัวทุกข์  เมื่อพิจารณาเห็นกายนี้

เป็นทุกข์จริง ๆ ปรากฏขึ้น  ก็ได้ชื่อว่าเห็นทุกข์

     เมื่อเห็นทุกข์ตามความจริงแล้ว  สิ่งที่มาเกี่ยวข้องกับกาย  ก็มาเกี่ยว

ข้องกับทุกข์นั่นเอง  ความดิ้นรนด้วยอำนาจความปรารถนาจะให้กายเป็น

อะไรไปต่าง ๆ ก็เท่ากับปรารถนาทุกข์นั้นเองให้เป็นไปต่าง ๆ  แม้ดิ้นรน

จะให้กายปราศจากสิ่งที่ไม่ชอบ และภพที่ไม่ชอบ  ก็เท่ากับดิ้นรนใจ

เพื่อให้ทุกข์ปราศจากสิ่งที่ไม่ชอบและภพที่ไม่ชอบ  ก็ยิ่งเป็นทุกข์ยิ่งขึ้น

ไม่พ้นจากทุกข์ไปได้ เมื่อพิจารณาเห็นจริงเช่นนั้นแล้ว  ก็อาจบรรเทาละ

ความดิ้นรนใจเพื่อให้ได้  เพื่อให้เป็น  เพื่อให้ปราศจากเสียได้  นี้ชื่อว่าเห็น

เหตุเกิดทุกข์ และเห็นความดับทุกข์ 

    ความดับทุกข์จะมีได้ก็ต้องอาศัยปัญญาที่พิจารณาเห็นธรรมที่จริง

 ตามความเป็นจริงคือเห็นอริยสัจ ๔เหตุนี้  พระสัมมาสัมพุทธเจ้าจึงได้ทรง

แสดงว่า บรรดาสังขตธรรม  ธรรมคือธรรมที่บุคคลทำให้เกิดขึ้นทั้งหลายมี

ประมาณเท่าใด อริยมรรคมีองค์ ๘ เป็นยอดของธรรมทั้งหลายเหล่านั้น 

   ส่วนอสังขตธรรมเมื่อพิจารณาและสันนิษฐานโดยภูมิ 

ตั้งแต่เบื้องต่ำขึ้นไป  ก็น่าจะได้แก่ตอนหนึ่ง ๆ  ของทางที่บรรลุถึง 

เช่นทางบ้านนี้ถึงบ้านนั้น  จากบ้านนั้นถึงบ้านโน้นต่อ ๆ ไปจนถึงที่สุด

บุคคลจะบรรลุถึงตอนหนึ่ง ๆ แห่งทางจนถึงที่สุดได้  ก็เพราะการดำเนิน

ตอนหนึ่ง ๆ แห่งทางนั้น บุคคลไม่ได้ทำ  เป็นแต่ดำเนินไปถึง  จึงน่าจะได้

ชื่อว่า  เป็นอสังขตะแต่ว่าเป็นต่อ ๆ กัน  ส่วนอสังขตธรรมชนิดที่ไม่มีต่อ ๆ

ไป  เป็นธรรมอย่างสูงสุด  พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงว่าวิราคะ

การปราศจากความติดอยู่  เมื่อไม่ติดอยู่ด้วยประการทั้งปวงจึงเป็นวิราคะ

คือความพ้นอย่างสูงสุด  ในทางพระพุทธศาสนา  แต่ว่าธรรมอันสูงสุดนั้น

ยากที่บุคคลเราจะคิดเห็น  แต่ถึงเช่นนั้น  เมื่อพิจารณาโดยเทียบเคียง

ก็พอจะเห็นเค้าได้บ้าง 

    บุคคลติดอยู่ในส่วนใด  หลุดพ้นจากส่วนนั้น  ก็เป็นอันหลุดพ้นได้ตอน

หนึ่งเช่นบุคคลที่ยังเป็นเด็ก  ก็หมกมุ่นติดอยู่ในการเล่นของเด็ก ๆ

เมื่อรู้สึกว่าการเล่นของเด็กไม่เป็นการดี  การชอบอะไรแล้ว ก็เลิกละการเล่น

นั้น ๆ  เสีย  นี้ก็เป็นการหลุดพ้นชั้นหนึ่ง  เมื่อพิจารณาเห็นว่า ติดอยู่ในอะไร 

และพิจารณาเห็นว่าไม่ดีไม่ชอบจนเห็นแน่นอน  ความหลุดพ้นจากสิ่งนั้น  ก็

ย่อมปรากฏขึ้นเป็นลำดับ ๆ ขึ้นไป  ความชั่วอันใดที่บุคคลติดอยู่ 

บุคคลพิจารณาเห็นความชั่วนั้นว่าเป็นชั่วจริง ๆ  แล้ว  หลุดพ้นจากความ

ชั่วชั้นหนึ่ง ๆ  ก็ได้ชื่อว่าพ้นจากความชั่วเป็นลำดับ ๆ ไป

   บุคคลจะพ้นจากความชั่วที่เป็นชั้นสูง  ก็ต้องพ้นความชั่วอันเป็นชั้นต่ำ

ขึ้นไปเป็นลำดับ  เช่นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ทรงปฏิบัติมาตั้งแต่ก่อน

ตรัสรู้เป็นตัวอย่าง

     ธรรม  เมื่อกล่าวโดยย่อโดยนัยหนึ่งเป็นสองประเภท  คือสังขตธรรม

หนึ่ง  อสังขตธรรมหนึ่ง  ด้วยประการฉะนี้.

 ( วชิร.  ๖๑๑-๖๑๗ ).

ดู .....ไม่ประมาทปัญญา ( อธิษฐานธรรม) ด้วย