สื่อต้องชี้นำ

“ชี้นำ” เป็นกิริยาสุดสะพรึง ถ้าเราคิดว่า สื่อห้ามชี้นำเด็ดขาด

คำอธิบายว่า “ชี้นำ” คืออะไร คงเป็นทางออกเดียวเหมือนกับการนิยามคำว่า “เป็นกลาง” เพราะถ้าเรามีคำจำกัดความเดียวกันก็น่าจะทำให้เรามีมาตรฐานทางความคิดไปทางเดียวกัน แม้จะคิดต่างกันก็ตาม เพราะความจริงแล้ว ก็มีคนไม่น้อยที่บอกว่า “เป็นสื่อก็ต้องชี้นำในทางที่ถูก”

ถ้าการชี้นำ คือ การชี้ผิดจุดและนำไปผิดทาง...ก็แน่นอนว่าไม่ควรทำ แต่ถ้าชี้นำไปถูกที่ถูกทาง...ก็ต้องทำ แต่เมื่อเทียบนิยามกับการทำหน้าที่จริง มันไม่ง่ายขนาดนี้น่ะสิคะ เพราะมันขึ้นอยู่กับว่า เรากำลังชี้นำเรื่องอะไร กับใคร เพื่อสิ่งใด

ยกตัวอย่าง การรายงานข่าวช่วงก่อนเลือกตั้ง ทุกพรรคพูดเรื่อง “เรียนฟรี รักษาฟรี” ในการรายงาน เราพูดแค่ว่าพรรคนั้นพรรคนี้มีนโยบายที่ว่าก็ได้ แต่ถ้าชี้ของจริงว่า “เรียนฟรีมันเป็นเรื่องที่เขียนไว้ในรัฐธรรมนูญฉบับปี 40 ตั้งแต่ก่อนจะถูกฉีกแล้ว แล้วรัฐบาลช่วงนั้นทำไมไม่ทำซะล่ะคะ เรื่องนี้ไม่ใหม่เลย แล้วเรื่องนี้ไม่ว่าพรรคไหนขึ้นมาเป็นรัฐบาลก็ต้องทำ เพราะรัฐธรรมนูญปี 50 ก็เขียนไว้เหมือนเดิม สำคัญที่ว่าทำให้ได้สักทีเถอะค่ะ” อย่างนี้จะแปลว่าคนรายงานชี้นำผิดๆ และทำลายความน่าเชื่อถือของพรรคที่เคยเป็นรัฐบาลในช่วงใช้รัฐธรรมนูญปี 40 หรือเปล่าคะ

การชี้นำจะถูกนำไปผูกโยงกับความเป็นกลาง เพราะสองคำนี้มักจะถูกนิยามต่างกันในความคิดแต่ละคนและในคนแต่ละกลุ่ม ปัญหาจึงไม่ได้อยู่ที่คนพูดฝ่ายเดียวว่าเป็นกลางและชี้นำผิดหรือไม่ แต่อยู่ที่ผู้ฟังด้วยว่าได้ฟังอย่างเป็นกลางและมีมุมมองต่อการชี้นำอย่างไร

หน้าที่รับผิดชอบของคนที่ทำงานกับการตรวจสอบและนำเสนอข้อมูล ไม่สามารถเพิกเฉยต่อสิ่งที่ประชาชนควรรู้ได้ แต่การรายงานนั้นย่อมต้องมีแรงกระแทกกลับจากคนที่เสียประโยชน์หรือผู้ที่คิดต่าง ซึ่งในสังคมเสรี เราย่อมต้องเข้าใจและเคารพความแตกต่างนั้น

หัวข้อสำคัญสำหรับการทำงานสื่อสารมวลชน คือ การเฝ้าดูสังคมอย่างไม่วางเฉย เพราะสังคมเติบโตและเปลี่ยนแปลงทุกวัน ซึ่งหมายความว่า ความแตกต่างและหลากหลายย่อมจะเกิดขึ้นทุกวินาที และสิ่งที่สื่อมวลชนควรจะทำต่อความหลากหลายและแตกต่างนั้น คือ การทำให้ค่านิยมเดิมเติบโตและปรับเปลี่ยนไปด้วย เพราะบรรทัดฐานหลายอย่างไม่สามารถยืนอยู่ได้ตลอดไป

ยกตัวอย่างง่ายๆ เรื่องการแต่งตัวรัดรูป สั้นกุด เปิดเผย ของเด็กผู้หญิง สมควรถูกวิจารณ์...จริงหรือ? ในเมื่อเราพยายามจะผลักดันความเป็นตัวของตัวเอง มั่นใจในตัวเอง รู้จักคิด รู้จักทำ ใส่หัวเด็กรุ่นหลังเสมอ สมมติว่ามีข่าวเด็กสาวที่แต่งตัวอย่างนั้นถูกข่มขืน เราควรโทษว่าเด็กเหล่านั้นเป็นผู้ชักนำภัยมาสู่ตัวเอง...อย่างนั้นหรือ? ในเมื่อไม่มีใครมีสิทธิข่มขืนหรือกระทำการทางเพศใดๆ โดยปราศจากความยินยอม ไม่ว่ากฎหมายจะเขียนกำหนดไว้อย่างไรก็ตามมิใช่หรือ

มีสองอย่างที่เราน่าสนใจคือ หนึ่ง การออกความเห็นส่วนตัวในเรื่องบางอย่าง ถ้าผู้รายงานข่าวนั้น มีอาวุโสทั้งด้านวัย ความรู้ และประสบการณ์ และที่สำคัญคือมีข้อมูลจริงในเชิงลึก เป็นน่าจะสมเหตุผลให้เกิดการวิพากษ์ในการรายงานข่าวไปด้วยโดยไม่ต้องกลัวว่าจะไม่เป็นกลาง หรือชี้นำ เพราะการตรวจสอบจะเกิดขึ้นกับตัวผู้วิพากษ์เองว่า เรื่องนั้นแท้จริงแล้วเป็นอย่างไร เป็นอย่างนั้นจริงหรือเลอะเทอะ เพราะถ้าเป็นอย่างหลังสิ่งนั้นจะมีผลและเป็นบทเรียนต่อคนทำงานสื่อในแง่ความน่าเชื่อถือ และทำให้ระยะในการยืนของเส้นทางงานสั้นลงไปเอง

สอง การออกความเห็นส่วนตัวของผู้รายงานที่ยังไม่มีอาวุโสเป็นที่ยอมรับ ไม่ใช่จะฟังไม่ได้ เพราะกรณีนี้จะเป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้สังคมมีความเข้าใจในความหลากหลายและแตกต่าง หากแต่ต้องอยู่บนเหตุผลและเป็นการสะท้อนแทนกลุ่มคน มิใช่ส่วนตัวคนเดียวโดดๆ

ถ้าดิฉันออกความคิดเห็นในรายการว่า “จะไปโทษเด็กผู้หญิงที่ถูกข่มขืนฝ่ายเดียวว่าแต่งตัวโป๊ ทำให้ถูกข่มขืนก็ไม่ได้ มันเป็นสิทธิส่วนบุคคลของเขานะคะ จะมาใช้เป็นข้ออ้างมาข่มขืนได้ยังไง...” อย่างนี้จะเข้าข่ายชี้นำ ให้ท้าย และส่งเสริมให้น้องๆ ผู้หญิงแต่งตัวโป๊หรือไม่คะ เพราะประโยคจบของข้อความทั้งหมด คือ “…แต่น้องๆ ก็ต้องคิดเผื่อด้วยนะว่า การแต่งตัวแบบที่เราชอบตามสิทธิของเรามันคุ้มหรือเปล่า ในเมื่อเราก็ควบคุมอารมณ์ความรู้สึกของคนอื่นไม่ได้” เพราะดิฉันคิดว่า สิทธิยังเป็นของทุกคน แต่งตัวโป๊ไม่ใช่เรื่องต้องด่า ถูกข่มขืนไม่ใช่เรื่องต้องซ้ำเติม แต่เขาต้องคิดให้เป็นว่า ข้อดีข้อเสียของการใช้สิทธินั้นมีอะไร แล้วชั่งน้ำหนักให้เป็น

ช่วงหลังมานี้ การออกความคิดเห็นส่วนตัวในการรายงานข่าว มักถูกวิจารณ์และกลายเป็นเรื่องต้องห้าม ซึ่งดิฉันกลับเห็นต่างออกไปว่า นั่นคือการปิดกั้นค่านิยมของสังคมไม่ให้ขยับเปลี่ยนรูป

การชี้นำบางอย่างเกิดขึ้นเพื่อทำความเข้าใจความหลากหลาย-เพื่อไกล่เกลี่ยความแตกต่าง-เพื่อส่งสัญญาณให้ตรวจสอบ หรือเพื่อเปิดมุมมองให้กว้างขึ้น ถ้าเรานิยามการ “ชี้นำ” ในทางเดียวกัน แม้เราจะคิดต่อประเด็นที่ชี้นำนั้นต่างกัน เราก็จะเข้าใจตรงกันอยู่ดีว่า ทำไมสื่อถึงจำเป็นต้องชี้นำค่ะ