ในบรรดาสิ่งทั้งหลายทั้งปวงที่บ่งบอกถึงเอกลักษณ์ความเป็นไทยของเราแล้ว  ผมภูมิใจกับการ “ไหว้”  ซึ่งเป็นเครื่องแสดงออกถึงการทำความเคารพอย่างหนึ่ง

ส่วนเรื่องการ “กราบ” นั้น ผมเคยเขียนเป็นของเสริมลงในเรื่อง  “ถูกหรือผิด ... คนเป็นผู้กำหนดกันทั้งนั้น” ตั้งแต่ ๑๘ พฤษภาคม ๒๕๕๐ (นานมาแล้ว อย่างไม่น่าเชื่อ)

วันนี้จะไม่ลงรายละเอียดถึงเรื่องลักษณะการไหว้  ๓ แบบ  และการรับไหว้ ซึ่งผมคิดว่าน่าจะเป็นเรื่องที่ทราบกันดีอยู่แล้ว  หากใส่ใจในรายละเอียดเรื่องดังกล่าวสักนิด

แต่จะกล่าวถึง  ความตั้งใจหรือความเต็มใจในการไหว้ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งการแสดงความเคารพเป็นหลัก

ก่อนจะเข้าเรื่อง  จะขอท้าวความไปถึงเรื่องส่วนตัวของผู้เขียนตั้งแต่สมัยยังเป็นเด็กน้อยสักหน่อย

คนที่ปลูกฝังและเน้นย้ำเรื่องการ “ไหว้”  ก็ไม่ใช่ใครอื่นไกล  คือ  แม่ของผม

คนบ้านนอกหรือต่างจังหวัด  คงพอวาดภาพการเป็นอยู่ร่วมกันแบบเป็นญาติหรือเป็นพี่เป็นน้องกันทั้งหมู่บ้าน-ตำบลในสังคมดังกล่าวได้ดี

ผมจำอย่างฝังใจได้ว่าแม่จะสอนให้ผมไหว้ผู้ใหญ่ทุกคน  ที่เป็นญาติหรือไม่ใช่ญาติก็ตามที่ไม่ค่อยได้เจอเป็นประจำทุกวัน

“ไหว้ ป้า (น้า, อา ฯลฯ) .... เสียซิลูก” 

ส่วนที่บ้านเอง  วันที่ไปโรงเรียน  ก่อนออกและกลับมาถึงบ้าน  ก็ต้องไหว้ พ่อ-แม่ และญาติทุกคนในบ้าน

แม่พูดพร่ำสอนเสียจนบางครั้งผมรู้สึกเบื่อ (ขอโทษนะครับแม่)  ในตอนนั้น  แต่ในที่สุดผมทำเองเป็นอัตโนมัติ  โดยไม่ต้องรอให้แม่บอกเมื่อเจอผู้ใหญ่

เวลามีงานบุญ หรือเทศกาลที่ญาติพี่น้องในหมู่บ้านกลับมารวมตัวกันทีคราวละมาก ๆ เช่น ปีใหม่, สงกรานต์, ออกพรรษา ฯ ต้องเตรียมตัว เตรียมใจ เรื่องการไหว้ไว้ได้เลย  ว่าจะต้องยกมือกันไม่หวาดไม่ไหว

และสิ่งดี ๆ ที่ได้ติดตัวมาตั้งแต่เด็ก  ผมก็เอามาถ่ายทอดต่อแก่ลูกของผม

ในสภาพแวดล้อมของเด็กที่ไม่ค่อยได้เจอคนไทยมากนักของการมาใช้ชีวิตอยู่ที่เบอร์ลิน  ก็เป็นอีกแบบหนึ่ง

น้องเอมลูกสาวคนเล็ก (ตอนนี้อายุ ๕ ขวบเต็ม)  ตอนมาเยอรมนีใหม่ ๆ  มือไม้แข็ง ไม่ค่อยยอมไหว้ใคร  กว่าจะยกมือไหว้ใครสักคนก็มักจะเป็นเรื่องเป็นราวใหญ่โต   เราทั้งคู่ก็ไม่สบายใจ  แต่ก็อาศัยภาษิตที่ว่าไม้อ่อนดัดง่าย   ก็พยายามพร่ำสอนกันไปเรื่อย ๆ เหมือนที่แม่เคยสอนผมมา  ซึ่งในที่สุดก็ได้ผล ตอนนี้เธอเปลี่ยนไปแล้ว 

เมื่อประมาณ  ๓ เดือนที่แล้ว  ภริยาผมเล่าให้ฟังว่า

ระหว่างที่กำลังเดินข้ามถนนบนทางม้าลายหน้าโรงเรียน  รถคันแรกที่จอดรอให้ข้ามไม่ใช่รถของคนเยอรมันเหมือนทุกครั้ง  แต่กลายเป็นรถ “อาก้อย”  ภริยาของอัครทูตที่ปรึกษา  กำลังขับมาส่งลูก ๒ คน ซึ่งเรียนอยู่โรงเรียนเดียวกัน

ภริยาผมชี้ให้ลูกดูพร้อมกับพูดว่า  “น้องเอม  นั่นรถอาก้อยนี่”

ไม่ต้องบอกอะไรมากกว่านั้น  น้องเอมก็หันไปหยุดยืนยกมือไหว้โดยทันที  บนทางม้าลายนั่นเอง

เป็นการประกาศให้ชาวต่างชาติทั้งหลายที่ผ่านไป ผ่านมา ได้เห็นถึง  เอกลักษณ์ของความเป็นไทย ซึ่งไม่มีชาติใดเหมือนในต่างแดน

โชคดีที่ชีวิตบนท้องถนนในกรุงเบอร์ลินค่อนข้างปลอดภัย และไม่เร่งรีบนัก ... เปิดโอกาสให้ลูกสาวผมยืนไหว้ผู้ใหญ่บนถนน  โดยที่ผมและภริยาไม่ต้องเป็นห่วงสักเท่าไร

(ลานหน้าโรงเรียน Berlin International School ก่อนปิดเทอมฤดูหนาวปี ๒๐๑๐)

และผมเองก็รู้สึกชื่นชมและภูมิใจเรื่องมารยาทในเรื่องการไหว้ของลูกหลานไทยซึ่งเป็นบุตรของข้าราชการประจำสถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงเบอร์ลินหลาย ๆ คนเช่นกัน

ที่กล่าวมาทั้งหมด   ถือเป็นการเรียกน้ำย่อย ก็แล้วกันนะครับ

ประเด็นของเรื่องนี้อยู่ที่ว่า  การแสดงออกทางกายด้วยการไหว้นั้น  มันถูกกลั่นกรองมาจากหัวใจเพียงใด

ผมมีตัวอย่างดี ๆ และประทับใจกับการรับแสดงความเคารพของบุคคลหนึ่ง  ผมรู้จักเขาตั้งแต่ปี ๒๕๒๘  เขาเป็นรุ่นพี่ผม ๑ ปี

เขาเคยเป็นนายทหารคนสนิทและอยู่หน้าห้องของผู้ใหญ่ที่เคยทำงานสำคัญในปี ๒๕๔๙  ชื่อดั้งเดิมของพี่เขา  เป็นคำไทยและมีพยางเดียว ... แต่ตอนหลังได้เปลี่ยนชื่อเป็นอะไรผมก็จำไม่ได้  รู้แต่ว่าชื่อใหม่ของแกเพราะ (เหมือนเด็กรุ่นหลัง) และมีมากพยางค์ขึ้น  แต่เท่าที่สังเกต คนที่รู้จักคุ้นเคย  ก็ยังคงเรียกชื่อเดิมแกอยู่

สมมติตัวย่อว่า  พี่ ย.  ก็แล้วกัน

ตอนเป็นนักเรียน  พวกเราถูกฝึกให้เป็นคน  “หูไว ตาไว”  เพื่อเป็นการฝึกสำหรับไว้เป็นนักรบนั่นเอง  ซึ่งหูไวตาไวที่ถูกนำมาใช้บ่อยที่สุด คือ  ให้คอยสังเกตและทำความเคารพรุ่นพี่ ๆ ให้ทันและถูกต้อง

ผลของการไม่ตอบสนองในเรื่อง “หูไว ตาไว”  ก็จะลงเอยด้วย  ความเหนื่อย  จากการถูกซ่อม (ภาษาทหารใช้คำว่า “แดก”)  จากรุ่นพี่ ๆ  มีทั้ง เหนื่อยเดี่ยว,  เหนื่อยเป็นหมู่,  เหนื่อยเป็นหมวด ... ไล่เป็นจนถึง  เหนื่อยทั้งรุ่น  ก็มี

และในบรรดารุ่นพี่ ๆ จำนวนมากที่พวกผมต้องทำความเคารพเป็นประจำโดยมิให้ขาดตกบกพร่องนั้น  มีพี่ ย. นี่แหละ ที่แกตั้งใจ  “รับการทำความเคารพ”  จากบรรดาน้อง ๆ อย่างเสมอต้นเสมอปลาย ด้วยลักษณะ   “สบตา  ก้มหัว  โน้มลำตัวเล็กน้อย และมือชิดลำตัวในท่าตรง”   และตอนเป็นนักเรียนไม่มีการแสดงความเคารพด้วยการ “ไหว้”

เป็นภาพที่ประทับใจและติดตาผมจนถึงทุกวันนี้  แม้กระทั่งแกอยู่ชั้นสูงสุดในปีที่ ๕  พี่ ย.  ก็ยังคงรับการเคารพจากน้อง ๆ แบบนี้ ไม่เปลี่ยนแปลง

เมื่อจบออกมาแล้ว  หากไม่อยู่ในเวลาที่เป็นพิธีการ  เราใช้การ “ไหว้”  เป็นหลักในการทำความเคารพ

พี่ ย.  แกเป็นคนตรง เสียงดัง โผงผาง ...

แสดงออกถึงความจริงใจ และให้เกียรติ แก่ผู้น้อยหรือเด็กกว่า ...

ผมไม่รู้ว่าเพื่อน ๆ หรือน้อง ๆ ของผมคิดในเรื่องนี้อย่างไรกับ พี่ ย.
ส่วนตัวผมเองรู้สึกประทับใจ  จึงได้พยายามฝึกฝนและทำให้ได้แบบ พี่ ย.  ในเรื่องการ  “รับการเคารพ”

คำสั่งล่าสุด  เห็นว่าโยกไปเป็นผู้บังคับหน่วยคุมกำลังที่ไหนสักแห่ง ... ยินดีด้วยครับพี่ ย.

ส่วนเรื่องการแสดงความเคารพผู้ใหญ่กว่านั้น  แน่นอนว่า  เราต้องระมัดระวัง และทำให้ถูกต้องขึ้นไปอีก

จากประสบการณ์ชีวิตที่ผ่านมากว่าครึ่งชีวิตแล้ว  ผมได้รับการตอบรับที่ดีจากผู้ใหญ่เสมอในการรับไหว้

ซึ่งการไหว้ผู้ใหญ่ของผม  แน่นอนว่าผมทำการไหว้ตามหน้าที่โดยหลักผู้น้อยผู้ใหญ่ ไม่ให้บกพร่อง  โดยแสดงออกถึงความเป็นคนที่รู้จัก “หน้าที่”  เป็นอันดับแรก  และที่นอกเหนือกว่านั้น  คือการส่งความจริงใจออกไปทางสายตาและอาการ “ไหว้” ทุกครั้งไป

แต่ก็ใช่ว่า  ผู้ใหญ่ (เฉพาะบางคนผมชอบเรียกกว่า  แค่คนที่เกิดก่อนผม)  ทุกคนจะตอบสนองหรือให้เกียรติเด็กอย่างผมที่ตั้งใจไหว้ทุกคนไป

ในบรรดาผู้ใหญ่หรือรุ่นพี่ของผมทั้งหมด  มีอยู่คนเดียวเท่านั้น  ที่ผมขอเชิญมาเป็นตัวอย่าง (ที่เลว)

เราเคยทำงานอยู่ที่เดียวกันแต่คนละกรมกอง  เวลาเจอกันผมก็ยกมือไหว้  เหมือนที่ไหว้รุ่นพี่ทุกคน

แต่แปลก ... แกไม่เคยยกมือขึ้นรับไหว้  แค่ผงกหัวเล็กน้อยเท่านั้น หรือบางครั้งก็ไม่แสดงอาการตอบรับใด ๆ  ไม่ว่าจะเจอกันเดี่ยว ๆ จัง ๆ หรือเดินมาเป็นกลุ่ม

ทีแรกก็คิดว่าแกอาจไม่เห็น  หรือเห็นไม่ชัด  จึงไม่รับไหว้

ผมก็ยกมือไหว้ทำความเคารพเหมือนเดิม  ๒ ครั้งก็แล้ว ๓  ครั้งก็แล้ว ... เอาว่ะ พอกันที
ครบ ๓ ครั้งแล้ว  พุทโธ ธัมโม สังโฆ  อย่างนี้ ก็เจอกันหน่อย

หลังจากนั้น  เวลาที่ผมเจอแก   ผมไม่เคยยกมือไหว้ ... เพราะคิดว่า  เพียงพอแล้ว  
ขนาดผู้ใหญ่อย่างมาก ๆ ที่ผมเจอแล้วยกมือไหว้
ท่านยังยกมือขึ้นตอบรับเลย ... แล้วพี่เป็นใคร  ยิ่งใหญ่มาจากไหนกัน

แต่ผมก็ยังทำ “หน้าที่”  ของตนเองไม่ให้บกพร่อง  ด้วยการ  “โค้ง”  ทำความเคารพตามระเบียบสำหรับรุ่นพี่คนดังกล่าวเป็นการเฉพาะ  ในขณะที่ผมยกมือไหว้เพื่อนร่วมรุ่นของพี่ทุกคน

หรือพี่คนดังกล่าวอาจชอบให้น้องทำอะไรตามระเบียบแบบแผนก็ได้ ... เมื่อมองโลกในแง่ดี

แล้วในมุมมองของการเป็นผู้ใหญ่ที่มองเด็กบ้างเล่า

เด็กที่ไหว้ผมก็ไม่ต่างจากผู้ใหญ่   มีทั้งตั้งใจ เต็มใจไหว้  และทำแบบเสียไม่ได้  หรือปล่อยปละละเลย

ประเภทหลังนี้  มีเหมือนกัน  แต่น้อย

ผมอาจไปทำอะไรที่เป็นเหตุให้เขาไม่ถูกชะตา ไม่เคารพ หรือไม่ชอบผมเป็นการส่วนตัว ... ซึ่งเป็นไปได้เช่นกัน

ผมไม่เคยตำหนิ หรือใส่ใจเด็กประเภทนี้  (เพียงแค่พอจำได้)  เพราะการไหว้หรือไม่ไหว้  การเคารพหรือไม่เคารพของเขาไม่ได้มีผลกระทบอะไรกับชีวิตผมเลย

แต่น่าจะเป็นผลเสียกับเขามากกว่า  เพราะเขาจะไม่ได้รับโอกาสดี ๆ (หากจะมีขึ้นในอนาคต)  จากผมแน่นอน

แนวคิดเรื่องการไหว้หรือทำความเคารพซึ่งเกี่ยวข้องกับบุคคลอื่นนั้น  ผมก็ปฏิบัติตนในลักษณะเดียวกับเรื่องอื่น ๆ ในชีวิต

นั่นก็คือ

ใครอาจทำอะไรที่บกพร่อง ขาด ๆ เกิน ๆ  ไม่เหมาะสมกับผม  ... ไม่เป็นไร
แต่ผมจะไม่ยอมทำเช่นนั้นกับคนอื่นอย่างเด็ดขาด

เหมือนดังคำพูดที่ว่า  “เคร่งครัดต่อตน  ผ่อนปรนต่อผู้อื่น”