บูชาครูแห่งแผ่นดิน จอมปราชญ์ศาสตร์ศิลป์ สยามินทร์ "ภูมิพล" เป็นคำขวัญวันครู ที่ได้รับรางวัลชนะเลิศจากการจัดการประกวดคำขวัญวันครู พ.ศ. ๒๕๕๕ โดย นางสาวขนิษฐา อุตรโส จังหวัดนครปฐม และกำหนดให้เป็นคำขวัญวันครูในปีนี้

จากคำขวัญดังกล่าว ทำให้ผมย้อนกลับไปเปิดหนังสือจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถานตามแนวพระราชดำริ เล่ม ๒ เรื่อง จดหมายเหตุจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถาน รัชกาลที่ ๙ ที่กรมศิลปากรจัดพิมพ์ เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในโอกาสที่มีพระราชกระแสให้กรมศิลปากร เขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถานตามแนวพระราชดำริ พ.ศ. ๒๕๔๘

หนังสือชุดนี้ (มี ๓ เล่ม) เป็นหลักฐานที่สะท้อนน้ำพระราชหฤทัย ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่ทรงมุ่งพิทักษ์ รักษา สร้างสรรค์ และเชิดชู ศิลปกรรมของชาติไว้ให้ยั่งยืน นับเป็นพระมหากรุณาธิคุณอันล้นพ้นที่พระราชทานไว้แก่ปวงชนชาวไทย

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาพระพุทธรัตนสถานเป็นพระพุทธนิเวศน์ ประดิษฐานพระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย พระพุทธปฏิมาประธาน สำหรับพระบรมราชวงศ์สักการะและประกอบพิธีทัฬหีกรรม (ทัฬหีกรรม [ทันฮีกํา] น. การกระทําให้มั่นคงขึ้น ได้แก่การที่ทําซํ้าลงไปเพื่อให้มั่นคงในกรณีที่การกระทําครั้งแรกไม่สมบูรณ์ มักใช้ในพิธีสงฆ์ เช่น ทําทัฬหีกรรม สวดทัฬหีกรรม. (ป. ทฬฺหีกมฺม; ส. ทฺฤฒี + กรฺมนฺ). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒)

รูปลักษณ์ภายนอกสง่างามด้วยสถาปัตยกรรมไทย ภายในอุดมด้วยศิลปกรรมหลากหลาย สะท้อนภูมิปัญญาช่างบรรพชน อาทิ งานหินอ่อนประกอบเป็นลวดลายเรขาคณิต งานประดับมุกที่คัดเฉพาะมุกไฟแสงกลอกกลิ้งพลิ้วไหว การสลักงาช้างที่ละเอียดละมุนละไม งานกระจกที่เลื่อมระยับบนเพดาน และจิตรกรรมฝาผนังที่เล่าประวัติพระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย พระพุทธปฏิมาประธานรอบผนังทั้ง ๔ ด้าน

พระพุทธรัตนสถาน จึงเป็นส่วนหนึ่งของการสร้างสรรค์ราชประเพณีอันมั่นคงในพระบรมราชจักรีวงศ์ ที่พระมหากษัตริย์ทุกรัชกาล นับตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จมาถวายราชสักการะพระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย และทรงบำเพ็ญพระราชกุศลด้วยพระราชหฤทัยศรัทธาเลื่อมใสในพระบวรพุทธศาสนา

เนื่องในการบูรณปฏิสังขรณ์พระพุทธรัตนสถานระหว่าง พ.ศ. ๒๔๙๙ – ๒๕๐๔ ที่เสียหายด้วยภัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ โดยเฉพาะจิตรกรรมฝาผนังที่เขียนขึ้นใหม่ บริเวณพื้นที่ระหว่างช่องพระบัญชร ๘ ช่อง ซึ่งเขียนพระราชประวัติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน มีลักษณะที่ไม่ผสมผสานกับจิตรกรรมตอนบนที่มีอยู่แต่เดิม ซึ่งเขียนเล่าเรื่องประวัติพระพุทธบุษยรัตนจักรพรรดิพิมลมณีมัย

ด้วยพระอัจฉริยภาพในศิลปะแห่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จึงมีพระราชดำริให้ปรับปรุงใหม่ โดยพระราชทานแนวความคิด วิธีการ ที่สำคัญที่สุดคือทรงตรวจตราแก้ไขภาพร่างทุกภาพอย่างละเอียดทุกขั้นตอน เพื่อรักษาแบบแผนเอกลักษณ์จิตรกรรมฝาผนังของไทย

ด้วยเหตุนี้จึงกล่าวได้ว่า จิตรกรรมที่เขียนขึ้นใหม่นี้ คือวิวัฒนาการจิตรกรรมฝาผนังไทยยุคปัจจุบัน ที่ได้เชื่อมรูปแบบทางศิลป์ให้ของเก่าและของใหม่ต่อเนื่องกันอย่างสมบูรณ์ แสดงลักษณะศิลปกรรมรัชกาลที่ ๙ ได้อย่างเด่นชัด

เนื่องในโอกาสวันครูและปีมหามงคล เพื่อเป็นการบูชาครูแห่งแผ่นดิน จอมปราชญ์ศาสตร์ศิลป์ สยามินทร์ "ภูมิพล" ผมขออัญเชิญพระบรมราชวินิจฉัย แก้ไขภาพร่างจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถาน (ครั้งที่ ๓) เมื่อวันศุกร์ที่ ๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๕ ในช่วงของภาพร่างช่องที่ ๘ ภาพร่างระบายสี เหตุการณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๙ มาแสดง ดังต่อไปนี้

ภาพร่างช่องที่ ๘ ภาพร่างระบายสี เหตุการณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๙

เมื่อทอดพระเนตรแล้ว มีพระราชกระแสรับสั่งสาระสำคัญสรุปได้ดังนี้
- ทำไปทำมา ดูทั้งหมดแล้ว สนุกกว่าอันก่อน ดีกว่าอันเก่า ทำให้ได้ประวัติหลายตอน เราต้องคิดสร้างใหม่

อธิบดีกรมศิลปากรกราบบังคมทูลว่า มีที่จะสร้างได้คือ ที่วัดพระรามเก้าฯ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชกระแสให้ลองไปคิดออกแบบระเบียงรอบพระอุโบสถแล้วเขียนภาพประวัติและกรณียกิจโดยเขียนภาพสไตล์อย่างเดียวกันนี้ ทรงแย้มพระสรวลและมีพระราชกระแสว่า

- สมัยใหม่รูปต้องมีการเกษตรด้วย ตัวเองคิดมีจินตนาการ โดยไม่ต้องไปดูแล้ว จะทำตรงโน้น ตรงนี้ ด้านบนสำคัญมาก (หมายถึง ด้านบนของภาพ) เพราะเราไปเยี่ยมชนบท นับวันแทบจะไม่มีเวลาไปทำอะไรข้างนอกแล้ว เดี๋ยวนี้ใช้เทคโนโลยีหมด ก็เด็กๆ สมัยนี้ ต้องมีทุกเรื่อง

- ไปถามเด็กๆ ว่าต้องการมีอะไร เขาบอกว่าต้องมีคอมพิวเตอร์เยอะๆ แต่ไม่มีไฟฟ้า

- วันนี้ตอนบ่ายวิทยุเขาบอกว่ามี E R P การค้าแบบ S M E ต้องมี C O M เอ๊ะ S M E ก็เล็กๆ แต่จะต้องมีเครื่องเก็บข้อมูลลงทุนเป็นร้อยล้าน เดี๋ยวนี้การทำการค้าเขาต้องทำเป็นร้อยล้าน ปีหนึ่งให้ทำ ๒๐ แห่ง ทีหลังให้ทำมากๆ โดยไม่ลงทุน เขาลงทุนให้ แต่ผลที่สุดตอนหลังก็เป็นหนี้ N P L สร้างบริษัทไทยที่สิงคโปร์ อเมริกา ทำเฟรนไชส์ โดยชวนพระเจ้าอยู่หัว ในที่สุดคนแย่ คือ พระเจ้าอยู่หัว เพราะอาคารเป็นของพระเจ้าอยู่หัว แต่เป็นของบริษัท เมื่อบริษัทล้มละลาย ลงท้ายทำรูปแบบเศรษฐกิจพอเพียงนี่ละทำได้

- ที่ฉันทำศิลปะอย่างมหาชนกก็ดี ฉันหลอมสไตล์ด้วยเซ็นเซอร์ไม่งั้นยุ่ง ที่เขามาประชุมสนุก เช่น ปูที่ถูกมัดแน่น เขาก็ทำปูกางก้าม บางทีเกินไป กลัวไปงับพระมหาชนก ฉันเคยบอกเฉลิมชัย ทำอะไรนี่ฟุ้งเกินไป แต่ทีหลังเขาก็ทำได้ดี น่ารักนะเฉลิมชัยนี่ ทราบว่าไปทำที่ไหนเขาไม่เอาสตางค์ เพราะเขาทำจริง ไปทำที่วัดลอนดอนมีมารถือบาซูก้า แต่เขาก็ทำให้เข้ากัน คนเรามันต้องเฟื่อง แต่ไม่ใช่เฟื่องแล้วเละ ไม่ใช่ทำอะไรแบบเรื่อยๆ แต่ทำให้เป็นเรื่องแล้วเป็นงานเป็นการก็ได้ แต่เขามาทำนี่ รูปแบบอย่างภาพนี้ก็ไม่ได้ แต่อย่างนี้รูปที่ทำมาครั้งนี้ก็เฟื่องกว่าแต่ก่อนเยอะ ตอนแรกฉันไม่กล้าว่า ดูรูปคนมันแข็งทื่อฯ

- ทีหลังต้องหาเวลามาคุยกัน ฉันก็เป็นศิลปินเหมือนกัน เราก็เป็นศิลปิน สมเด็จพระเทพฯ เป็นศิลปินทำทุกอย่างเหมือนกัน บางคนศิลปินพูดลำบาก พระบรมฯ นี่ก็ศิลปิน แกะชอล์ก และมีคนเอาไปทิ้งโกรธมาก สิริภา (พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริภาจุฑาภรณ์) เก่ง เขาเฟื่อง เขามีความคิดเฟื่องมาก ตอนแรกอยากเรียนโบราณคดี แต่ต้องรู้หลายอย่าง วิทยาศาสตร์ เคมี เลยตัดสินใจเรียนเขียนรูป

- กว่าจะมีการเขียนภาพเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธรัตนสถานนี่ ใช้เวลาตั้งเกือบ ๖๐ ปี ตั้งแต่สมัยเมื่อประทับอยู่ ณ พระที่นั่งบรมพิมาน สมัยเด็กๆ ห้องอยู่ตรงนั้น ทุกวันโผล่หน้าต่างออกมา ก็เห็นสังกะสีมุงหลังคาคลุมพระพุทธรัตนสถาน จนฝังใจ

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพอพระราชหฤทัยในสไตล์รูปเขียนต้นแบบที่จะใช้เขียนลงบนผนังพระพุทธรัตนสถาน ซึ่งได้นำทูลเกล้าฯ เพื่อทอดพระเนตรในครั้งนี้และมีพระราชประสงค์ที่จะเขียนภาพพระราชประวัติของพระองค์อีกสัก ๑๐ - ๑๕ รูป ในรูปแบบสไตล์เดียวกันนี้อีก โดยมีพระราชกระแสรับสั่งว่า

- ทีหลังทำพระราชประวัติเพิ่มจากใน ๑๐ – ๑๕ รูป ฉันอยากจะให้มีความถูกต้องเพื่อที่จะเป็นประวัติศาสตร์ โดยไม่ใช่ถ่ายรูป



พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทอดพระเนตรภาพร่างเขียนสี ช่องที่ ๒



ภาพร่างเขียนสี ช่องที่ ๓ เหตุการณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงชี้ภาพหลังคาพระพุทธรัตนสถาน พระราชทานพระราชดำรัสว่า “ภาพเขียนไม่จำเป็นต้องให้เหมือนจริง แต่ต้องให้มีความรู้สึก” โดยเฉพาะส่วนหน้าบัน มีพระราชกระแสว่า “เส้นโค้งที่เห็นนี้ไม่ใช่ไทย”



ภาพร่างเขียนสี ช่องที่ ๕ เหตุการณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๗ เมื่อสมโภชพระนคร ๑๕๐ ปี พ.ศ. ๒๔๗๕ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระราชพิธีเปิดพระปฐมบรมราชานุสรณ์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ขณะยังทรงพระเยาว์ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร และสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลป์ยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จพระราชดำเนิน ร่วมมาในงานพระราชพิธีด้วย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระราชดำรัสว่า “พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีคุณูปการทั้งแก่ราชสกุลมหิดล และบ้านเมืองมาก ควรเฉลิมพระเกียรติคุณให้ปรากฏ”



ภาพร่างเขียนสี ช่องที่ ๖ เหตุการณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๘ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชกระแสถึงช่องว่างระหว่างพระที่นั่งบรมพิมานและพระพุทธรัตนสถานว่า “มุขนี้มิได้เป็นอย่างนี้ อาจต้อกลับคอมโพสซิชั่น พระที่นั่งบรมพิมานกับพระพุทธรัตนสถานใหม่” และมีพระราชกระแสว่า “รูปที่เขียนนี้ยาก ลองไปคิดดู รูปประชาชนนี่เป็นธรรมชาติ รูปอย่างนี้ที่ต้องการ ชื่อห้างร้าน (ชาวจีน) ต้องศึกษา เดี๋ยวเขาว่าได้”



พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชกระแสว่า “แนวเส้นหลังคาโบสถ์พระพุทธรัตนสถาน กับเส้นเดินอาคารสถาปัตยกรรมข้างเดียวให้สัมพันธ์กัน กำแพงภายในควรปรับให้มีใบเสมา มุขหลังคาพระพุทธรัตนสถานแคบ ทำให้หลังคาไม่ได้ส่วน เป็นเหตุให้รูปทรงเสาอาคารสูงผอมไป ตัวอาคารไม่สมประกอบ”



พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระราชดำริว่า “น่าจะเน้นรูปทรงโบสถ์พระพุทธรัตนสถานเป็นจุดเด่น เป็นหลักของภาพ วิธีแก้ปัญหา น่าจะร่างโครงสร้างของตัวอาคารพระพุทธรัตนสถานเป็นหลักของภาพให้ได้สัดส่วน รูปทรงถูกต้องก่อนแล้วค่อยๆ ปรับเปลี่ยนเส้นเดินให้เป็นลักษณะแบบไทย”



ภาพร่าง ช่องที่ ๘ เหตุการณ์ในรัชกาลที่ ๙ ร่างลายเส้นนำทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทอดพระเนตร ครั้งที่ ๑ วันที่ ๕ ตุลาคม ๒๕๔๓



ภาพร่าง ช่องที่ ๘ เหตุการณ์ในรัชกาลที่ ๙ ภาพร่างเขียนสีนำทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทอดพระเนตร ครั้งที่ ๑ และครั้งที่ ๒ วันที่ ๕ ตุลาคม ๒๕๔๓ และ ๒๙ มีนาคม ๒๕๔๔



ภาพร่าง ช่องที่ ๘ เหตุการณ์ในรัชกาลที่ ๙ ภาพร่างเขียนสีนำทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทอดพระเนตร ครั้งที่ ๓ วันที่ ๙ สิงหาคม ๒๕๔๕

ภาพและเรื่องจาก หนังสือจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถานตามแนวพระราชดำริ เล่ม ๒ เรื่อง จดหมายเหตุจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถาน รัชกาลที่ ๙ ที่กรมศิลปากรจัดพิมพ์ เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในโอกาสที่มีพระราชกระแสให้กรมศิลปากร เขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังพระพุทธรัตนสถานตามแนวพระราชดำริ พ.ศ. ๒๕๔๘